صادرات فرش و صنایع دستی، فرصت طلایی صادرکنندگان ایرانی ؛ استان کرمان در دوره یک‌ساله کرونا تنها درحوزه صنایع‌دستی و در سه بخش آموزش و تولید و تجارت متحمل ضرر و زیان ۶۰ میلیاردتومانی شده،‌ این درحالی است که چشم‌انداز روشنی درباره نوروز ۱۴۰۰ و بهبود این بازار وجود ندارد. در این میان فرصت طلایی برای صادرکنندگان ایرانی در این حوزه فراهم است که با بی توجهی در حال از دست رفتن است.

صادرات فرش و صنایع دستی، فرصت طلایی صادرکنندگان ایرانی

«شلوغی بازار امکان گم شدن اعضای گروه را بالا می‌برد، از این روست که قرار می‌گذارند افراد خریدهایشان را انجام دهند و راس یک ساعت در یک نقطه مشخص برای بازگشت جمع شوند. در همان ابتدای ورودی راسته مسگرها است با انواع و اقسام ظرف‌‌ها،‌ کنارشان پته‌دوزی‌ها هستند با طرح‌های رنگارنگ. با گذشتن از چند مغازه ادویه‌فروشی‌هایی پدیدار می‌شوند، عطر «قوتو» از آن ظرف‌های شیشه‌ای نرم و آرام خود را به مشام گردشگران می‌رساند. »

این تصویر مربوط به بازار کرمان در نوروز ۱۳۹۸ است،‌ یک‌سال بعد اما میدان خالی است و مغازه‌داران کلافه ساعت‌هایی از روز کرکره را بالا می‌دهند،‌ ساعتی می‌نشینند و دشت نکرده به خانه برمی‌گردند، روز بعد تکرار همان دیروز است هر چند امیدوارند تا اردیبهشت به روال سابق برگردند،‌ به‌ویژه تا خرداد نرسیده و هوا گرم نشده.‌ خرداد ، تیر، مرداد و شهریور و مهر هم همان‌طور می‌گذرد. آبان موج دیگری از کرونا کشور را فرامی‌گیرد و همه امیدها نقش بر آب می‌شود هر چند هنوز کورسویی از چشم‌اندازی روشن برای نوروز ۱۴۰۰ وجود دارد. این حکایت تنها به کرمان و بازارهایش محدود نمی‌شود،‌ در اصفهان و تبریز و شیراز و رشت و یزد و دیگر شهرها هم وضع به همین ترتیب است.

صادرات صنایع دستی

زمانی که مغازه‌دار نتواند صنایع‌دستی مغازه‌اش را بفروشد و گردشگری نباشد به تبع آن خریدی هم از هنرمند و صنعتگر نخواهد داشت و همین موضوع باعث شده حتی هنرمندانی درشهرهای گردشگرپذیری چون یزد به فروش وسایل‌شان یا کارگری روی آورند مگر بتوانند به این ترتیب مخارج خانواده‌شان را تامین‌ کنند.  معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گیلان در این باره به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: هنرمندان ما در رشته‌هایی مانند چادرشب‌بافی، رشتی‌دوزی،‌ سفال،‌ سرامیک‌ و حصیربافی متحمل ضررهای جدی به‌واسطه کاهش حضور گردشگران شده‌اند و فروش‌شان به‌شدت کاهش یافته است،‌ هر چند هنوز عدد دقیقی از میزان خسارت‌ها نداریم.  فراز رشیدی با اشاره به اینکه این اداره‌کل در این بازه زمانی به سمت آموزش از طریق سیستم مجازی برای هنرمندان و صنعتگران روی آورده، عنوان می‌کند: ما تلاش کردیم هنرمندان را به فروش در فضای مجازی نظیر اینستاگرام ترغیب کرده و در کنار آن زیرساخت‌های صادرات را مهیا کنیم. در همین رابطه با مناطق آزاد مجموعه گفت‌وگوهایی انجام دادیم که صنایع‌دستی را به‌عنوان محصولاتی در نظر بگیرند که بتواند از تعرفه گمرکی اوراسیا برای حضور در کشورهای اوراسیا استفاده کند.  او همچنین از ساخت کلیپ‌های یک‌دقیقه‌ای با هدف معرفی صنایع‌دستی گیلان خبر می‌دهد و می‌گوید: این کلیپ‌ها به منظور انتشار در شبکه‌های مجازی طراحی شدند تا از طریق آنها معرفی و بازاریابی صورت گیرد.

معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد درباره هزینه‌های سنگینی می‌گوید که صاحبان کسب‌وکار در صنایع‌دستی در این دوره متحمل شده‌اند. محمدرضا دهقان‌مهرجردی می‌افزاید: برخی از این هنرمندان و صنعتگران در بافت تاریخی یزد مغازه‌هایی اجاره کرده بودند که نتوانستند هزینه‌های آن را پوشش دهند و با چالش‌های جدی در یک ساله مواجه بوده‌اند.  به گفته این مقام مسوول پیش از کرونا سفال و سرامیک‌، زیلوو، زیورآلات سنتی در یزد با استقبال بسیار خوبی از سوی گردشگران مواجه می‌شد که در غیاب آنها چنین کسب‌وکارهایی حتی با وجود دریافت تسهیلات نتوانسته‌اند ضرر و زیان‌هایشان را پوشش دهند.  معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد درباره فعالیت‌های انجام شده در این دوره یک‌ساله به برگزاری دوره‌هایی با مشارکت اتاق بازرگانی برای هنرمندان و صنعتگران اشاره کرده و می‌گوید: این دوره‌ها در راستای تولید محتوا در شبکه‌های اجتماعی برای فروش برگزار شدند. علاوه بر آن ما صفحه‌ای تحت عنوان صنایع‌دستی یزد راه انداختیم تا بتوانیم از هنرمندان‌مان حمایت کنیم. راه‌اندازی ویترین‌های صنایع‌دستی یزد در استانداری و برخی ادارات دیگر از دیگر راهکارهایی بود که این اداره‌کل برای فروش صنایع‌دستی اندیشیده و علاوه بر آن از یک شرکت دانش‌بنیان هم خواسته فروش اینترنتی را دنبال کند و پیگیر خرید شرکت‌های بزرگ معدنی و ادارات دولتی و… باشد تا به این ترتیب بتواند در یک سطح گسترده آنها را به فروش برساند.

معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمان در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» از ضرر و زیان ۶۰ میلیاردتومانی حوزه صنایع‌دستی در این استان در دوره کرونا خبر می‌دهد و می‌گوید: این خسارت به حوزه‌های آموزش و تولید و تجارت مربوط می‌شود.

کاظم حسین‌زاده از پته‌دوزی، گلیم‌بافی و مسگری به‌عنوان رشته‌های شاخص صنایع‌دستی این استان یاد می‌کند که بیشترین آسیب را هم متحمل ‌شده‌اند. او عنوان می‌کند: دولت تمام تلاش خود را انجام داد که با پرداخت تسهیلات و حمایت‌هایی این ضرر و زیان را جبران کند. این تسهیلات که نرخ آن ۱۲ درصد بود توانست اندکی کمک‌کننده باشد هر چند تمام خسارت‌ها را نمی‌توانست پوشش دهد.

این مقام مسوول در عین حال ورود هنرمندان به حوزه‌های دیگر فروش در این ایام را نکته‌ای مثبت می‌داند و می‌افزاید: درست است کرونا آمد و کسب‌وکارها را دچار چالش کرد ولی هنرمندان به این فکر افتادند کار جدیدی انجام دهند و خلاقیت و نوآوری‌هایی را در این زمینه شاهد بودیم. درحال‌حاضر روند بازار صنایع‌دستی به سمت فروش آنلاین رفته و ما شاهدیم برخی هنرمندان و صنعتگران‌مان در پته‌دوزی، گلیم‌بافی، زیورآلات سنتی و سنگ‌های قیمتی ماهانه گاه تا ۲۰ یا ۳۰ میلیون درآمد دارند.  معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تبریز به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید برآوردی از ضرر و زیان وارده به صنایع‌دستی در دوران کرونا ندارد. فرشاد به‌آفرین در عین حال اضافه می‌کند: برآورد ما این بود که کرونا دو یا سه ماه بیشتر دوام نمی‌آورد اما الان یک‌سال از ورود آن به ایران گذشته و با موج‌های بعدی هم مواجهیم.  او با اشاره به اینکه در مواردی فروش صنایع‌دستی حضوری در تبریز توسط گردشگران به صفر هم رسیده عنوان می‌کند: برای بهبود اوضاع بازار هنرمندان و صنعتگران برنامه‌هایی را برای فروش اینترنتی داریم. یکی از آنها بازار اینترنتی است که توسط اداره‌کل طراحی و از ۲۹ بهمن هم افتتاح شد تا لااقل بخشی از ضرر و زیان آنها جبران شود. علاوه بر آن ۴ میلیارد تسهیلات در قالب وام‌های ۶ تا ۱۲ میلیونی پرداخت شد که البته نمی‌تواند جبران‌کننده خسارت‌های وارده باشد. فرش تبریز با کاهش جدی در صادرات مواجه شده، معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تبریز درباره دلایل این امر توضیح می‌دهد: بخشی از این کاهش به عدم حضور گردشگر بازمی‌گردد. آمار گردشگران خارجی به‌شدت پایین آمده، آنها عموما به شکل چمدانی خرید می‌کردند و در نتیجه با نیامدن به ایران خرید هم انجام نمی‌‌شود. علاوه بر آن در مرزها ما با محدودیت‌های صادراتی به‌واسطه کرونا مواجه هستیم. تحریم‌ها هم که از قبل بود و نمی‌شد ارز حاصل از فروش را به شکل مستقیم برگرداند. مجموعه این شرایط را که در نظر بگیرید مشخص می‌شود چرا فرش تبریز با کاهش صادرات مواجه شده است.

سقوط صادرات فرش تبریز

فرش دستباف تبریز به‌عنوان یکی از گونه‌های شناخته‌شده فرش ایرانی در بازارهای جهانی، این روزها حال و روز خوشی ندارد و آمار تولیدکنندگان آن روزبه‌روز درحال کاهش است. آذربایجان‌شرقی و به تبع آن تبریز به‌عنوان پایتخت فرش دستباف ایران شناخته شده و سهم بسزایی در تولید و صادرات فرش دستباف ایفا می‌کند، به‌طوری‌که به گفته کارشناسان ۳۵ درصد از صادرات فرش دستباف کشور را این استان تامین می‌کند. اکنون افزون بر ۵۰۰ هزار بافنده فرش در آذربایجان‌شرقی مشغول فعالیت هستند که سیر نزولی صادرات، افزایش شدید قیمت مواد اولیه و کاهش سهم استان از بیمه قالیبافان مشکل اصلی آنان در این هنر- صنعت ارزآور محسوب می‌شود.

صادرات فرش ایرانی

هرچند رکود در بازار فرش دستباف، چالشی کشوری محسوب می‌شود، به‌گونه‌ای‌که میزان صادرات این هنر- صنعت از ۴۲۶ میلیون دلار در سال ۱۳۹۶ به ۶۹ میلیون دلار در سال قبل کاهش یافته است(کاهش ۸۴ درصدی). اما بدیهی است با توجه به فراوانی قالیبافان آذربایجان‌شرقی به نسبت جمعیت آن در مقایسه با استان‌های دیگر، فعالان حوزه تولید و صادرات فرش در این خطه نیز ضرر بیشتری از رخوت موجود در بازار داخلی و جهانی می‌بینند. فرش دستباف تبریز تا همین چند سال پیش به ۱۱ کشور جهان صادرات اساسی داشت و ارزش سالانه صادراتی این هنر- صنعت به بیش از ۳۰۰ میلیون دلار می‌رسید، اما خطر تعطیلی و بیکاری یک‌هزار و ۱۰۰ کارگاه فعال بافنده، ۴۰۰ واحد پرداخت فرش، ۴۰۰ واحد رفوگری، ۹۵ واحد قالیشویی و ۲ هزار و ۲۰۰ واحد عرضه قالی را تهدید می‌کند. کارشناسان با اشاره به فاصله گرفتن صنعت- هنر فرش از روزهای اوج خود می‌گویند درحالی‌که صادرات قیسی ترکیه به‌عنوان یک قلم بسیار کوچک در سبد کالای این کشور در سال گذشته به ۲۷۰ میلیون دلار رسید، صادرات تنها ۶۹ میلیون دلاری فرش ایرانی به‌عنوان نماد هویتی جای بسی تاسف دارد.

از سوی دیگر کارشناسان صنعت فرش می‌گویند درحالی‌که قیمت اقلام مختلف از خرداد ۱۳۹۷ تا ۱۰ برابر افزایش یافته، فرش دستباف حداکثر سه برابر رشد قیمت داشته و افزایش قیمت آن به شرط تسهیل صادرات می‌تواند امید کمرنگ شده قالیبافان آذربایجان‌شرقی و دیگر نقاط کشور را به احیای این هنر- صنعت پررنگ کند. رئیس مرکز ملی فرش ایران با اشاره به قدمت و ظرفیت‌های فرش تبریز گفت: تبریز می‌تواند مدیریت بازار فرش جهان را برعهده بگیرد. فرحناز رافع افزود: فرش توانسته ارزآوری بسیاری برای کشور داشته باشد، اما اکنون صادرات و تولید فرش رو به‌کاهش است و این کاهش تولید و صادرات فرش از ضعف مسوولان دولتی و بخش‌خصوصی نشأت می‌گیرد. رافع گفت: یکی از مشکلات فرش کشور، کوچ رفوگران از این شغل است و از طرفی ۲ میلیون نفر در کشور در حوزه فرش فعالیت می‌کنند، ولی بیمه آنها با مشکل روبه‌رو است. رئیس مرکز فرش ایران همچنین خواستار رفع تعهد ارزی برای صادرکنندگان فرش شد و افزود: فروش فرش و صادرات آن زمانبر است. استاندار آذربایجان‌شرقی نیز با اشاره به اینکه صنعت فرش از صنایع سنتی و اصیل و از پیشران‌های اقتصاد استان است، گفت: تسهیل فعالیت‌های این صنایع از مهم‌ترین وظایف دستگاه‌های متولی و مدیریت استان است. محمدرضا پورمحمدی با اشاره به دیدار خود با هیات امنای بازار تبریز، گفت: رفع مشکلات و تامین مایحتاج مردم در این ایام بسیار حیاتی است و از هر نوع کمک برای صادرات و تامین ارز که در نهایت به تسهیل زندگی مردم خواهد انجامید، دریغ نخواهیم کرد. علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیز در حکم معاون هماهنگی امور اقتصادی استاندار آذربایجان‌شرقی به‌عنوان دبیر جشنواره تبریز، شهر جهانی فرش نیز با اشاره به اینکه ثبت روستاها و شهرهای جهانی صنایع‌دستی که به‌واسطه تعامل سازنده با شورای جهانی صنایع‌دستی به تحقق پیوسته، دستاورد بزرگی برای افزایش اعتبار روستاها و شهرهای ثبت‌شده است، بر ایجاد زیرساخت‌های لازم و برنامه‌ریزی‌های مورد نیاز برای استفاده از این فرصت مغتنم برای توسعه این مناطق تاکید کرده است.